آئین کار در آزمایشگاه میکروبیولوژی

1. مقدمه

دنیای میکروب‌ها جهانی زنده اما غیر قابل رویت است و به همین دلیل علم میکروب‌شناسی از سایر علوم متمایز است؛ بنابراین کارکردن با میکروب‌ها مستلزم رعایت نکات خاصی است تا در ضمن این که رشد و تکثیر میکروارگانیسم موردنظر صورت می‌گیرد از آلودگی ثانویه و رشد سایر میکروب‌ها جلوگیری به عمل آید. به همین جهت آزمایشگاه میکروبیولوژی مانند سایر آزمایشگاه‌ها قوانین و مقرراتی دارد که لازم است برای حفظ سلامتی، انجام صحیح آزمایش و اطمینان از نتیجه کار آن‌ها را رعایت کنید. تا آزمایشگاه میکروبیولوژی به فضایی امن و لذت‌بخش برای شما، تبدیل شود.

علاوه‌برآن در ابتدای در هنگام ساخت یک آزمایشگاه مخصوص میکروبیولوژی باید یک سری نکات جهت ایمنی و بهبود کار، در ساختمان و تأسیسات آن موردتوجه قرار گیرد. 

در ادامه به بررسی نکات مهم می‌پردازیم.

2. مقررات ایمنی

1. برای حفاظت از بدن در برابر آلودگی‌های مختلفی مانند بخار، گاز، دود، افشانه‌ها و مایعات، باید از پوشش‌دهنده‌های سطح بدن استفاده کنید تا ضمن به‌حداقل‌رساندن آلودگی‌های لباس فرد، امکان رفع سریع آن فراهم گردد. روپوش آزمایشگاه حداقل چیزی است که باید در محیط‌های آزمایشگاهی استفاده شود. روپوش مورداستفاده باید سفید و تمیز باشد. بعد از خروج از آزمایشگاه آن را باید تعویض کرده تا از انتقال آلودگی جلوگیری شود.

2. جهت جلوگیری از آلودگی ثانویه قبل از شروع آزمایشات میکروبی دست‌های خود را شسته و یا از دستکش مخصوص استفاده نمایید. همچنین بعد از اتمام آزمایش نیز دست‌های خود را با آب و صابون مایع شست‌وشو دهید.

3. قبل از ورود به آزمایشگاه لوازم خود را در محل مخصوص قرار داده و به محل کار منتقل نکنید.

4. میز آزمایش خود را با استفاده از الکل 70 درصد و یا فنل ضدعفونی و تمیز کنید.

5. از خوردن و آشامیدن در آزمایشگاه و محل کار خود بپرهیزید.

6. از چشیدن نمونه‌های غذایی که به آزمایشگاه وارد می‌شوند خودداری کنید.

7. در هنگام استفاده از پیپت از مکیدن با دهان خودداری کنید و از پوآر یا سمپلر استفاده کنید.

8. اگر مواد آلوده در هنگام کار بر روی میز یا زمین ریخت بلافاصله با استفاده از محلول 5 درصد فنل آن محل را ضدعفونی کنید.

9. در هنگام کار با آنس بعد از استفاده آن را روی شعله استریل کنید و آنس آلوده را روی میز قرار ندهید.

10. دستگاه اتوکلاو باید مرتباً چک شود و از درست کار کردن آن مطمئن شوید. همچنین بعد از اتمام کار با اتوکلاو و هنگام باز کردن آن باید از دستکش‌های مخصوص استفاده کنید.

11. پلیت‌های حاوی محیط کشت را بعد از کشت‌دادن به طور دقیق برچسب‌گذاری کنید.

12. پلیت‌ها و لوله‌های آزمایش را قبل از شست‌وشو همراه با محتویاتشان در اتوکلاو استریل کنید و سپس محتویات آن‌ها را در سطل زباله خالی کنید تا از انتشار آلودگی در محیط زیست جلوگیری شود. سپس آن هارا با آب و مایع شوینده بشوئید و سپس خشک کرده و در آون یا اتوکلاو برای استریل شدن قرار دهید.

13. زباله‌های آزمایشگاه میکروبیولوژی را با سایر زباله‌ها مخلوط نکنید.

14. از ورود بی‌رویه افراد متفرقه به آزمایشگاه میکروبیولوژی باید جلوگیری کرد.

15. محل کشت‌دادن باید در قسمتی از آزمایشگاه باشد که جریان هوا وجود نداشته باشد.

16. آزمایشگاه باید به کمک‌های اولیه مجهز باشد.

17. جهت دریافت نمونه‌هایی که به آزمایشگاه ارسال می‌شوند، باید محل جداگانه‌ای در نظر گرفته شود. وجود دستشوئی در محل دریافت نمونه ضروری است.

18. نفوذ میکروارگانیسم‌ها از راه پوست امکان‌پذیر است؛ بنابراین در مواردی که خطر آلودگی وجود دارد از دستکش استفاده کنید.

19. سرم‌ها، آنتی سرم‌ها، معرف‌ها و حلول‌های مورداستفاده در آزمایشگاه میکروبیولوژی ممکن است آلوده، سمی یا سرطان‌زا باشند و باید در هنگام استفاده از آن‌ها نکات ایمنی را رعایت کنید.

3. ساختمان آزمایشگاه

3.1. فضای آزمایشگاه

فضای آزمایشگاه میکروبیولوژی باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند محیطی مناسب برای کشت و رشد میکروارگانیسم‌ها فراهم کند. این فضا باید به صورتی طراحی شده باشد که کنترل دما، رطوبت، فشار هوا و سایر شرایط محیطی صورت گیرد. مساحت آزمایشگاه متناسب با حجم نمونه‌های مورد آزمایش و تعداد کارکنان می‌تواند متغیر باشد؛ اما حداقل 20 مترمربع برای هریک از کارکنان باید در نظر گرفته شود.

3.2. کف

کف آزمایشگاه میکروبیولوژی باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند به‌راحتی تمیز شود و به همین دلیل از مصالحی مانند ورق‌های پلاستیکی و یا کاشی‌های غیر جذبی استفاده می‌شود. این ورق‌ها یا کاشی‌ها باید به‌صورت صاف و بدون درز باشد تا امکان جمع‌آوری باکتری‌ها و ویروس‌ها در نقاط پنهان نباشد. همچنین، کف آزمایشگاه باید سطح ضدلغزش داشته باشد تا از احتمال سقوط و صدمات جلوگیری شود و محل اتصال دیوار به کف باید بدون زاویه و دارای انحنا باشد. در برخی از آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی، از کف‌های مخصوصی با پوشش ضدعفونی استفاده می‌شود که از جمله ضدعفونی‌کننده‌های شیمیایی مانند پراکسید هیدروژن و یا ضدعفونی‌کننده‌های فیزیکی مانند پرتو UV استفاده می‌کنند. این پوشش‌ها می‌توانند از هرگونه آلودگی بیماری‌زا جلوگیری کنند و به‌عنوان یک ابزار مهم در کنترل عفونت‌ها در آزمایشگاه مورداستفاده قرار گیرند.

3.3. دیوارها

دیوارهای آزمایشگاه باید بدون ترک‌خوردگی، دارای رنگ روشن، سطح صیقلی، قابل‌شست‌وشو و ضدعفونی‌کردن باشد. همچنین، دیوارهای آزمایشگاه باید به صورتی طراحی شوند که بتوانند کنترل دما، رطوبت و فشار هوا را به‌درستی انجام دهند. برای مثال، باید از دیوارهایی با عایق حرارتی و صوتی مناسب استفاده شود تا بتواند دمای مناسب را در آزمایشگاه حفظ کنند و از تداخل صدا با محیط خارجی جلوگیری کنند. 

3.4. سقف

ارتفاع سقف آزمایشگاه باید حداقل 280 سانتی‌متر باشد. همچنین باید نظافت آن راحت باشد و محل اتصال دیواره به سقف باید بدون زاویه و دارای انحنا باشد.

3.5. پنجره‌ها

پنجره‌هایی که در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی استفاده می‌شوند، باید دارای شیشه‌ای باشند که به‌سختی شکسته نشود و قابلیت شستشو و ضدعفونی را داشته باشد. همچنین، پنجره‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که به کاهش نفوذ هوا، حرارت، گردوغبار، آب و صدا کمک کنند. توری پنجره‌ها باید به‌آسانی قابل نظافت باشند. همچنین باید از نصب کرکره و پرده در داخل آزمایشگاه خودداری کرد.

3.6. درها

درها باید دارای سطح صاف و غیرقابل‌نفوذ بوده و در صورت امکان از نوعی باشند که پس از باز شدن خودبه‌خود بسته می‌شوند.

3.7. روشنائی

روشنایی مناسب در آزمایشگاه میکروبیولوژی بسیار مهم است، زیرا این آزمایشگاه‌ها برای کشف و شناسایی میکروب‌ها و باکتری‌ها استفاده می‌شوند و هر گونه نقص در روشنایی ممکن است باعث کاهش دقت و کیفیت آزمایش‌ها شود. برای روشنایی مناسب در آزمایشگاه میکروبیولوژی، باید از روشنایی مصنوعی و طبیعی استفاده شود. در روشنایی مصنوعی، باید از لامپ‌های کم‌مصرف و نور سفید استفاده شود که روشنایی یکنواخت و مناسبی در آزمایشگاه ایجاد کنند. همچنین، باید از لامپ‌هایی که به‌سرعت گرم نمی‌شوند و دارای عمر طولانی هستند استفاده کرد. در روشنایی طبیعی، باید از پنجره‌هایی باکیفیت مناسب استفاده کرد که روشنایی خورشید را به‌راحتی انتقال دهند. همچنین، باید از پوشش‌های پنجره‌ها استفاده کرد که به کاهش نفوذ حرارت و حفظ رطوبت در آزمایشگاه کمک کنند.

4. تأسیسات

4.1. لوله‌کشی گاز

لوله‌کشی گاز در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی باید به‌گونه‌ای باشد که ایمنی و بهداشت کارکنان و تضمین عملکرد صحیح و دقیق دستگاه‌های آزمایشگاهی را تضمین کند. در ابتدا، باید از لوله‌های گاز باکیفیت و استاندارد استفاده شود که برای مقاومت در برابر فشار و حرارت مناسب هستند. همچنین، باید از تجهیزاتی مانند شیرهای ایمنی و فیلترهای مناسب برای جلوگیری از ورود ذرات آلودگی به دستگاه‌های آزمایشگاهی استفاده شود. محل نصب لوله‌های گاز نیز باید به‌گونه‌ای باشد که به ایمنی کارکنان و عملکرد صحیح دستگاه‌های آزمایشگاهی کمک کند. بهتر است لوله‌های گاز در دیوارها و سقف آزمایشگاه نصب شوند تا به کاهش خطر برخورد کارکنان با آن‌ها کمک کنند. همچنین، باید اطمینان حاصل شود که لوله‌های گاز با لوله‌های دیگری که در آزمایشگاه نصب شده‌اند طوری ارتباط دارند که در صورت وقوع حادثه، ایمنی کارکنان حفظ شود.

4.2. لوله‌کشی آب

آزمایشگاه باید دارای آب گرم و سرد سالم و بهداشتی برای شست‌وشوی ظروف و وسایل شیشه‌ای باشد.

4.3. ازبین‌بردن زباله

کلیه ظروف و لوله‌های آزمایش پس از کار شدن باید در اتوکلاو استریل شوند.

هرگز نباید ظروف محتوی کشت‌های میکروبی بدون اتوکلاو شدن شسته شود. محلی که زباله در آن ریخته می‌شود باید دور از آزمایشگاه بوده و زباله‌دان باید در شرایط بهداشتی بوده و دراسرع‌وقت تخلیه گردد.

4.4. سیم‌کشی برق

باید به صورتی باشد که از نظر ایمنی خطری ایجاد ننماید. در ابتدا، باید از سیم‌های برق باکیفیت و استاندارد استفاده شود که برای مقاومت در برابر فشار و حرارت مناسب هستند. همچنین، باید از تجهیزاتی مانند کابل‌های حفاظتی و برق‌گیرهای مناسب برای جلوگیری از ورود ذرات آلودگی به دستگاه‌های آزمایشگاهی استفاده شود.محل نصب سیم‌کشی برق نیز باید به‌گونه‌ای باشد که به ایمنی کارکنان و عملکرد صحیح دستگاه‌های آزمایشگاهی کمک کند. باید از تجهیزاتی مانند پریزهای ایمنی استفاده کرد که دارای ویژگی‌هایی مانند دارابودن درپوش‌های حفاظتی و کلیدهای قطع برق باشند. همچنین، باید اطمینان حاصل شود که سیم‌کشی برق با سایر تجهیزات آزمایشگاهی که بر روی دیوار یا سقف نصب شده‌اند، در دوام و ایمنی ارتباط دارد.

4.5. رخت‌کن‌ها و تأسیسات بهداشتی

در کلیه آزمایشگاه‌ها باید امکانات کافی و مناسب جهت تعویض لباس و تأسیسات بهداشتی (توالت‌ها، حمام‌ها و دستشوئی‌ها) وجود داشته باشد.

سخن پایانی

به‌طورکلی آئین کار در آزمایشگاه میکروبیولوژی بسیار مهم است و باید به‌دقت رعایت شود تا بتوان بهداشت و ایمنی کارکنان را تضمین کرد و نتایج دقیق و قابل‌اعتمادی را از آزمایش‌ها به دست آورد؛ بنابراین آموزش پرسنل آزمایشگاه در خصوص آیین کار و ایمنی بهداشتی و همچنین برگزاری دوره‌های آموزشی مرتبط با آیین کار در آزمایشگاه اهمیت بسیاری دارد و بر همین اساس امروزه جهت ورود به آزمایشگاه‌ها، گذراندن دوره‌ها و شرکت در آزمون ایمنی و دریافت گواهی معتبر الزامی است.